ถาม-ตอบ

คำถาม : สมุนไพรใดบ้างที่มีฤทธิ์เย็น ร้อน

อยากสอบถามว่า สมุนไพรใดบ้างที่มีฤทธิ์เย็น ร้อน ที่สามารถผสมรวมกันได้คะ
Date : 29/8/2568 16:30:00

คำตอบ : ในทางแพทย์แผนไทย การผสมผสานสมุนไพรที่มีฤทธิ์ร้อนและฤทธิ์เย็นเข้าด้วยกันเป็นหลักการสำคัญที่เรียกว่า "การกระทุ้ง" หรือ "การปรับสมดุลธาตุ" มีจุดประสงค์เพื่อปรับสมดุลร่างกาย ลดผลข้างเคียงของสมุนไพรเดี่ยว และเสริมฤทธิ์ยาให้มีประสิทธิภาพยิ่งขึ้นในการรักษาโรค

หลักการผสมผสานสมุนไพรฤทธิ์ร้อน-เย็น

การใช้สมุนไพรอย่างเหมาะสมเป็นสิ่งสำคัญ เนื่องจากสมุนไพรแต่ละชนิดมีฤทธิ์เฉพาะตัว การผสมผสานฤทธิ์ร้อน-เย็นจะช่วย:
- ปรับสมดุลธาตุ: ช่วยให้ร่างกายไม่ร้อนหรือเย็นเกินไป ซึ่งเป็นสิ่งสำคัญตามหลักการแพทย์แผนไทยที่มองว่าการเจ็บป่วยเกิดจากความไม่สมดุลของธาตุทั้งสี่ (ดิน น้ำ ลม ไฟ)
- ลดผลข้างเคียง: สมุนไพรที่มีฤทธิ์ร้อนมากอาจทำให้ร้อนใน หรือสมุนไพรที่มีฤทธิ์เย็นมากอาจทำให้ท้องเสีย การผสมผสานกันจะช่วยบรรเทาผลข้างเคียงเหล่านี้
- เสริมฤทธิ์ยา: การรวมกันของสมุนไพรที่มีฤทธิ์ต่างกันอาจช่วยเสริมประสิทธิภาพการรักษาในด้านต่างๆ เช่น สมุนไพรฤทธิ์ร้อนช่วยขับลม สมุนไพรฤทธิ์เย็นช่วยลดการอักเสบ

ตัวอย่างสมุนไพรฤทธิ์ร้อนและฤทธิ์เย็นที่ใช้ในการผสมผสาน
สมุนไพรฤทธิ์ร้อน (มักมีรสเผ็ดร้อน เจื่อน หรือขม)
- ขิง (Zingiber officinale Roscoe): ช่วยขับลม ลดอาการท้องอืด คลื่นไส้ อาเจียน บรรเทาหวัด
- ไพล (Zingiber cassumunar Roxb.): ลดปวดเมื่อย คลายกล้ามเนื้อ ลดการอักเสบ ฟกช้ำ
- ขมิ้นชัน (Curcuma longa L.): ต้านการอักเสบ สมานแผลในกระเพาะอาหาร ขับลม
- พริกไทยดำ (Piper nigrum L.): บำรุงธาตุไฟ ขับลม แก้ปวดท้อง
- ดีปลี (Piper retrofractum Vahl): แก้ไอ ขับเสมหะ บำรุงธาตุ
- ตะไคร้ (Cymbopogon citratus (DC.) Stapf): ขับลม แก้ท้องอืด ลดปวด
- หอมแดง (Allium ascalonicum L.) และกระเทียม (Allium sativum L.): ฆ่าเชื้อ บรรเทาหวัด ขับลม
- กระชายดำ (Kaempferia parviflora Wall. ex Baker): บำรุงกำลัง ขับลม

สมุนไพรฤทธิ์เย็น (มักมีรสจืด ขม เฝื่อน หรือฝาด)
- ใบบัวบก (Centella asiatica (L.) Urb.): แก้ช้ำใน ลดการอักเสบ ลดไข้ บำรุงสมอง
- รางจืด (Thunbergia laurifolia Lindl.): ถอนพิษ ลดไข้ ลดร้อนใน
- ฟ้าทะลายโจร (Andrographis paniculata (Burm.f.) Nees): ลดไข้ ต้านการอักเสบ แก้เจ็บคอ
- ใบเตยหอม (Pandanus amaryllifolius Roxb.): ดับกระหาย คลายร้อน บำรุงหัวใจ
- เก๊กฮวย (Chrysanthemum indicum L.): ดับร้อน แก้กระหาย ลดไข้
- มะระ (Momordica charantia L.): ลดไข้ ลดน้ำตาลในเลือด
- ว่านหางจระเข้ (Aloe vera (L.) Burm.f.): แก้ร้อนใน สมานแผล ลดการอักเสบ

ตัวอย่างการจับคู่สมุนไพรฤทธิ์ร้อน-เย็นในตำรับยาไทย
ในตำรับยาไทยมีการจับคู่สมุนไพรเหล่านี้เพื่อวัตถุประสงค์ต่าง ๆ เช่น:

ตำรับแก้ท้องอืด ท้องเฟ้อ (ภาวะเย็นเกิน)
- ขิง (ฤทธิ์ร้อน) + ใบเตย (ฤทธิ์เย็นเล็กน้อย): ขิงช่วยขับลมลดอาการท้องอืด ขณะที่ใบเตยช่วยปรับสมดุลและเพิ่มกลิ่นหอม
- ขมิ้นชัน (ฤทธิ์ร้อน) + ใบบัวบก (ฤทธิ์เย็น): ขมิ้นชันช่วยลดการอักเสบและขับลม ส่วนใบบัวบกช่วยสมานแผลในกระเพาะอาหาร และลดความร้อนแรงของขมิ้นชัน

ตำรับลดไข้ แก้ร้อนใน (ภาวะร้อนเกิน)
- ฟ้าทะลายโจร (ฤทธิ์เย็น) + ขิง (ฤทธิ์ร้อนเล็กน้อย): ฟ้าทะลายโจรช่วยลดไข้และต้านการอักเสบ การเพิ่มขิงเล็กน้อยจะช่วยไม่ให้ยาเย็นจัดจนเกินไป และเสริมเรื่องการไหลเวียนโลหิต
- รางจืด (ฤทธิ์เย็น) + พริกไทยดำ (ฤทธิ์ร้อนเล็กน้อย): รางจืดถอนพิษและลดไข้ ส่วนพริกไทยดำช่วยกระตุ้นการไหลเวียนโลหิตและไม่ให้ร่างกายเย็นจนเกินไปในกรณีที่มีภาวะลมในร่างกายไม่ดี

ข้อควรระวัง
การผสมผสานสมุนไพรตามหลักการแพทย์แผนไทยต้องอาศัยความรู้ความเข้าใจอย่างลึกซึ้งในเรื่องธาตุและอาการของโรค จึงควรปรึกษาแพทย์แผนไทยผู้เชี่ยวชาญที่มีใบประกอบโรคศิลปะเท่านั้น ไม่ควรนำสมุนไพรมาผสมหรือปรุงยาเองโดยปราศจากความรู้ เพราะอาจทำให้เกิดอันตรายได้เอกสารอ้างอิง

อ้างอิง :
1. กระทรวงสาธารณสุข. ตำราเวชศึกษาแพทยศาสตร์สงเคราะห์ฉบับหลวง. กรุงเทพฯ 2497: 559 หน้า
2. สมุนไพรฤทธิ์ร้อน รับมือสุขภาพฤดูฝน. สสส สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ. [อินเตอร์เน็ต]. 2561 [เข้าถึงเมื่อ 14 ก.ค. 2568]. เข้าถึงได้จาก https://www.thaihealth.or.th/?p=251614.

Web Link ที่เกี่ยวข้อง

ที่อยู่

Social media