ขี้เหล็ก

ชื่อวิทยาศาสตร์ Senna siamea (Lam.) Irwin et Barneby

วงศ์ Fabaceae (Leguminosae)

ชื่อพ้อง Cassia florida Vahl, C. siamea Lam.

ชื่ออื่นๆ ขี้เหล็กแก่น ขี้เหล็กบ้าน ขี้เหล็กหลวง ขี้เหล็กใหญ่ ผักจี้ลี้ แมะขี้เหละ พะโดะ ยะหา, Cassod tree, Siamese cassia, Siamese senna, Thai copper pod

สารออกฤทธิ์ barakol (3a,4-dihydroxy-2,5-dimethyl-1,4-dioxaphenalene) (1-3)

ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยาศาสตร์ที่เกี่ยวกับการช่วยให้นอนหลับ

1. ฤทธิ์ลดอาการวิตกกังวลและช่วยให้นอนหลับ

จากการทดสอบสารบาราคอลจากใบอ่อน พบว่ามีผลทำให้หนูขาวซึม เคลื่อนไหวช้าลง แต่ไม่หลับ (1, 2) แต่อีกการทดลองหนึ่งกล่าวว่าบาราคอลมีฤทธิ์ทำให้สัตว์ทดลองหลับ เมื่อฉีดบาราคอลเข้าทางช่องท้องหนูขาว ในขนาด 25 มก./กก. (low dose) และ 100 มก./กก. (high dose) (3) และการทดลองฉีดน้ำสกัดจากใบสด ขนาด 12 ก./กก. เข้าทางกระเพาะอาหารหนูขาว พบว่ามีฤทธิ์คลายกังวล (4) แต่มีการศึกษาผลของบาราคอล (0-20 มก./ก.) ในการลดอาการวิตกกังวล โดยใช้วิธีการทดลองแบบ elevated plus-maze และ shock-probe burying tests พบว่าบาราคอลไม่มีฤทธิ์ดังกล่าว (5)

จากการทดสอบบาราคอลในหนูขาวและหนูถีบจักร พบว่าสารสำคัญนี้มีผลต่อระบบประสาทส่วนกลาง โดยในขนาดต่ำมีฤทธิ์ลดอาการวิตกกังวล (6) นอกจากนี้การศึกษาบาราคอลในสัตว์ทดลองโดยใช้เครื่องมือที่เรียกว่า elevated plus-maze ซึ่งเป็นเครื่องมือที่ใช้ทดสอบการออกฤทธิ์ของยาลดอาการวิตกกังวล โดยทำการศึกษาเปรียบเทียบกับ diazepam จากผลการศึกษาพบว่า เมื่อฉีดบาราคอล ขนาด 10 มก./กก. เข้าทางช่องท้องให้กับสัตว์ทดลอง พบว่าบาราคอลมีฤทธิ์ลดอาการวิตกกังวลได้ ซึ่งผลการทดสอบพฤติกรรมของสัตว์ทดลองที่ได้รับบาราคอล คล้ายกับพฤติกรรมของสัตว์ทดลองที่ได้รับ diazepam แต่ผลต่อ locomotor (การเคลื่อนไหว) ต่างไปจาก diazepam (7) และเมื่อเปลี่ยนมาทดลองป้อนสารสกัดขี้เหล็กที่ได้จากการต้ม และคั้นเอาแต่น้ำแก่สัตว์ทดลอง ในปริมาณ 1 และ 12 ก./กก. พบว่าให้ผลลดอาการวิตกกังวลคล้ายกับผลของ diazepam เช่นเดียวกัน แต่สารสกัดนี้ไม่ได้มีผลเสริมฤทธิ์ต่อ diazepam (8) และจากการศึกษาพบว่าการใช้บาราคอลเป็นเวลานานๆ อาจทำให้เกิดอาการถอนยาเหมือนกับใน diazepam ได้ด้วย (9) จากการศึกษาทาง in vivo และ in vitro พบว่าบาราคอลมีฤทธิ์ยับยั้งการหลั่งโดปามีน ซึ่งถือว่าเป็นกลไกหนึ่งที่ทำให้บาราคอลมีฤทธิ์ลดอาการวิตกกังวล (6, 7, 10-12) บางงานวิจัยพบว่าการฉีดบาราคอลขนาด 100 มก./กก. เข้าทางช่องท้องหนูถีบจักร จะยับยั้งการเคลื่อนไหวแบบ spontaneous โดยที่ไม่เกี่ยวข้องกับระดับของ dopamine และ metabolite ของ dopamine เลย แต่หากมีการฉีดบาราคอลขนาด 100 มก./กก. เข้าทางช่องท้องก่อน พบว่าจะลดการปลดปล่อย dopamine และการเกิด dopamine turn over จากการชักนำ ด้วย methamphetamine ขนาด 1 มก./กก. (2) นอกจากนี้จากการศึกษาพบว่าบาราคอลขนาดต่ำมีฤทธิ์ลดอาการวิตกกังวล แต่ที่ขนาดสูงมีฤทธิ์ทำให้สงบ (sedative effect) โดยการออกฤทธิ์ของบาราคอลจะผ่านทาง dopamine D₂/D₃ like receptor ทั้งที่ pre และ post synaptic (11) การศึกษาผลของบาราคอลต่อซีโรโตนินในหลอดทดลอง โดยเปรียบเทียบผลการทดลองกับยารักษาผู้ป่วยโรคเครียดในกลุ่มของ serotonin reuptake inhibitor จากการศึกษาพบว่า บาราคอล ที่ความเข้มข้น 1, 10, 100 ไมโครโมลาร์ มีผลเพิ่มการหลั่งซีโรโตนินคล้ายกับผลของยา Fluoxetine โดยเชื่อว่าบาราคอลไปออกฤทธิ์ยับยั้งการเก็บกลับของซีโรโตนิน (13) นอกจากนี้การทดลองฉีดบาราคอลเข้าทางช่องท้องหนูถีบจักร พบว่ามีฤทธิ์ยับยั้ง locomotor แบบ dose dependent แต่ถ้าใช้ในขนาดสูงพบว่ามีฤทธิ์กดประสาท โดยมี LD₅₀ เท่ากับ 296.71 มก./กก. (14) และการทดสอบสารสำคัญอัลคาลอยด์ในฟลูอิดเอกแตรคต์จากใบขี้เหล็ก (15) หรือการทดสอบส่วนสกัดน้ำในผู้ใหญ่ (16) พบว่ามีฤทธิ์กดประสาทส่วนกลาง จึงอาจนำใบขี้เหล็กมาใช้ประโยชน์เป็นยาระงับประสาทได้ มีการศึกษาวิจัยในหนูถีบจักร พบว่าบาราคอลมี effective dose และ toxic dose คือ มี ED₅₀ และ LD₅₀ เท่ากับ 296.17 มก./กก. และ 324.09 มก./กก. ตามลำดับ (12) มีการทดลองใช้ยาน้ำเชื่อม (syrup) ขี้เหล็ก และยาเม็ดขี้เหล็กทางคลินิก เพื่อรักษาอาการนอนไม่หลับ โดยใช้ยาดังกล่าวให้มี anhydrobaracol 10 มก./dose มีผู้ป่วยหลังการผ่าตัด 22 ราย ที่ได้รับยาน้ำเชื่อมครั้งเดียว ก่อนนอน และผู้ป่วยนอก 20 ราย ได้รับยาเม็ดไปรับประทาน 1 ครั้ง ก่อนนอน ผลการทดสอบพบว่า การนอนหลับดีขึ้น 59 และ 69% ในผู้ป่วยที่ได้รับยาน้ำเชื่อมและยาเม็ดตามลำดับ ส่วนผลข้างเคียงพบในกลุ่มที่ได้รับยาเม็ดเท่านั้น คือ loose stool และอึดอัดในท้อง (6%) (17)

2. เสริมฤทธิ์กับยานอนหลับ

มีการทดลองป้อนสารสกัดอัลกอฮอล์ของขี้เหล็กใบแก่ (0.9956 ก./กก.) และสารสกัดอัลกอฮอล์ของขี้เหล็กใบอ่อน (0.8942 ก./กก.) ให้กับหนูถีบจักรเพศผู้ เพื่อศึกษาฤทธิ์ช่วยหลับ ทำการศึกษาโดยใช้วิธี hexobarbital sleeping time โดยหลังจากให้สารสกัดแก่สัตว์ทดลองแล้ว อีก 1 ชม. จึงฉีด hexobarbital ขนาด 60 มก./กก. ทางช่องท้อง จับเวลาที่สัตว์ทดลองหลับ โดยสังเกตจาก righting reflex นอกจากนี้ยังได้ทดสอบฤทธิ์ของ standard barakol ขนาด 10 มก./กก. โดยให้ทางช่องท้องด้วย ผลการทดสอบพบว่าสารสกัดอัลกอฮอล์ของขี้เหล็กใบอ่อนและสารสกัดอัลกอฮอล์ของขี้เหล็กใบแก่ และ standard ช่วยเพิ่มระยะเวลาที่หนูหลับโดย hexobarbital ได้อย่างมีนัยสำคัญ เมื่อเทียบกับกลุ่มควบคุม ส่วนการเปรียบเทียบหาปริมาณบาราคอลในขี้เหล็กใบแก่และใบอ่อน โดยวิธี TLC densitometry พบว่าปริมาณบาราคอลในใบอ่อนมีมากกว่าในใบแก่ แต่ระยะเวลาการนอนหลับที่เพิ่มขึ้นของขี้เหล็กใบอ่อนและใบแก่ ไม่แตกต่างกันอย่างมีนัยสำคัญ (18) จากการศึกษาฤทธิ์ของใบขี้เหล็กตากแห้งทั้งชนิดใบป่นผสมน้ำและน้ำสกัด ปริมาณ 1-2 ก./กก. นำมาป้อนให้กระต่ายแล้วให้ pentobarbital โดยแบ่งการทดสอบเป็นป้อนครั้งเดียว 1 ชม.ก่อนฉีด pentobarbital และป้อนทุกวัน ติดต่อกัน 7 วัน ก่อนฉีด pentobarbital พบว่าขี้เหล็กปริมาณดังกล่าว ไม่มีฤทธิ์ทำให้ระยะเวลาการนอนหลับโดย pentobarbital ในกระต่ายเปลี่ยนแปลง (19)

หลักฐานความเป็นพิษและการทดสอบความเป็นพิษ

ดูรายละเอียดในทำให้เจริญอาหาร

จากผลการทดลองพบว่าขี้เหล็กช่วยให้นอนหลับ แต่เนื่องจากมีรายงานความเป็นพิษต่อตับ สำนักงานคณะกรรมการอาหารและยา จึงห้ามจำหน่ายยาขี้เหล็กในรูปสมุนไพรเดี่ยวเพื่อใช้เป็นยานอนหลับหรือช่วยให้นอนหลับ

เอกสารอ้างอิง

1. กฤษณา เกาะแก้ว วีระชัย สิงหนิยม พงษ์ศักดิ์ กรรณล้วน ราตรี สุดทรวง สุนันท์ ชัยนะกุล. ปฏิกิริยาไอโอดิเนชันของสารสกัดบาราคอลจากใบอ่อนของต้นขี้เหล็ก. การประชุมวิชาการวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีแห่งประเทศไทย ครั้งที่ 24, กรุงเทพฯ, 19-21 ต.ค. 2541:454-5.

2. Sukma M, Chaichantipyuth C, Murakami Y,et al. CNS inhibitory effect of barakol, a constituent of Cassia siamia Lamk. J Ethnopharmacol 2002;83:87-94

3. Bulyalert D. Effects of barakol on the central nervous system: quantitative analysis of EEG in the rat. เชียงใหม่เวชสาร 1993;32(4):191-6.

4. Thongsaard W, Deachapunya C, Pongasakorn S, Boyd EA, Bennett GW, Marsden CA. Barakol: a potential anxiolytic extracted from Cassia siamea. Pharmacol Biochem Behav 1996;53(3):753-58.

5. Fiorino D F, Treit D, Menard J, Lermer L, Phillips A. “Is barakol anxiolytic?” Behavioural Pharmacology 1998; 9(4):375-8.

6. Thongsaard W. Physiological and pharmacological properties of Cassia siamea and its active constituent, barakol. Thai J Physiol Sci 1998;11(1):1-26.

7. Thongsaard W, Pongsakorn S, Marsden CA. Barakol extracted from Cassia siamea-a potential natural anxiolytic. การประชุมวิชาการประจำปี สมาคมเภสัชวิทยาแห่งประเทศไทย ครั้งที่ 20, ห้องประชุมสดศรี วิทยาลัยแพทยศาสตร์พระมงกุฎเกล้า, 12-13 กุมภาพันธ์ 2541.

8. Deachapunya C, Thongsaard W, Bennett GW, Marsden CA. The behavioural studies of Cassia siamea. วารสารศรีนครินทรวิโรฒ วิจัยและพัฒนา 1993;7(1):38.

9. Thongsaard W, Ruengmaneepaitoon S. The effect of long-term of Cassia siamea in rats. การประชุมวิชาการสรีร วิทยาประจำปี ครั้งที่ 28 เรื่อง ”ทิศทางของสรีรวิทยาสู่ศตวรรษหน้า”, ระยอง, 7-9 เมษายน 2542:78

10. Thongsaard W, Pongsakorn S, Sudsuang R, Bennett GW, Kendall DA, Marsden CA. Barakol, a natural anxiolytic, inhibits striatal dopamine release but not uptake in vitro. European J Pharmacol 1997;319:157-64.

11. Thongsaard W, Pongsakorn S, Marsden CA. Proposed mechanisms of action of barakol on brain dopamine receptors. การประชุมวิชาการสรีรวิทยา ครั้งที่ 27 เรื่อง "สรีรวิทยากับสมุนไพรเพื่อชีวิต" , เชียงใหม่, 22-24 เมษายน 2541:16.

12. พิกุล จันทรโยธา. ฤทธิ์ของบาราคอล สารสกัดจากใบอ่อนของต้นขี้เหล็กต่อระบบประสาทส่วนกลาง. วิทยานิพนธ์วิทยา ศาสตรมหาบัณฑิต จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 1990.

13. วัชรีวรรณ ทองสะอาด สุนันท์ ชัยนะกุล Marsden CA. การศึกษาผลของสารบาราคอลที่สกัดได้จากใบและดอกขี้เหล็กต่อการหลั่งสาร 5-HT จากเนื้อเยื่อสมองส่วนฮิปโปแคมปัสของหนูขาวในหลอดทดลอง. รวมบทคัดย่องานวิจัย การแพทย์แผนไทยและทิศทางการวิจัยในอนาคต สถาบันการแพทย์แผนไทย 2543:22.

14. Tongroach P, Jantarayota P, Tantisira B, Kanluan P, Tongroach C, Chaichantipyuth C. Barakol, a neuroactive compound from Cassia siamea. JSPS-NRCT Seminar, Chiangmai, 3-5 Dec 1992:39.

15. อุไร อรุณลักษณ์. การศึกษาสมุนไพร 1. การศึกษาเภสัชวิทยาของใบขี้เหล็ก. สารศิริราช 2491;1(9):434-44.

16. Arunlaksana U. Pharmacological studies on Cassia siamea leaves. Undergraduate Special Project Report, Fac Med (Siriraj Hosp), Mahidol Univ, 1977:54 pp.

17. วีระสิงห์ เมืองมั่น ศศิธร เจริญบูรณ์ วนิดา จันทรเทพเทวัญ ชฎา พิศาลพงษ์. การทดสอบทางคลินิก:การใช้ยาน้ำเชื่อมขี้เหล็กและยาเม็ดขี้เหล็กช่วยให้นอนหลับ. วารสารสมุนไพร 2543;7(1):18-22.

18. ไชยพงษ์ เกรียงไกรวุฒิ ธนรัตน์ สรวลเสน่ห์. การคัดกรองหาฤทธิ์ช่วยหลับในพืชสมุนไพร. โครงการพิเศษ คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล, 1998.

19. พรพิมล บุณยเกียรติ อภิญญา ภูวเศรษฐ. การศึกษาผลของใบขี้เหล็กต่อฤทธิ์ของบาร์บิทูเรตในกระต่าย. วิทยานิพนธ์ศิริราช มหาวิทยาลัยมหิดล, 1971.