ดองดึงหัวขวาน ชื่อวิทยาศาสตร์ Gloriosa superba L. วงศ์ Liliaceae ชื่ออื่น ๆ ก้ามปู คมขวาน ดองดึง ดาวดึงส์บ้องขวานฟันมหา มะขาโก้ง Climbing lily, Super lily ลักษณะของพืช ไม้เถามีถิ่นกำเนิดอยู่ที่ทวีปอาฟริกา แต่นำมาปลูกในเอเชียเขตร้อน ใบเป็นใบเดี่ยวเรียงยาว สีเขียวมัน ปลายใบม้วนเข้าและม้วนลง เพื่อช่วยในการเกี่ยวพันกับหลักหรือต้นไม้ ดอกเดี่ยวใหญ่ มีกลีบดอก 6 กลีบ กลีบดอกบิดเป็นคลื่น เมื่อเริ่มออกดอกจะมีสีเหลืองอ่อน ปลายกลีบสีแดง สีจะเข้มขึ้นเรื่อย ๆ เมื่อดอกแก่ ผลมี ลักษณะเป็นฝัก เมื่อฝักแก่จะแตก เห็นเมล็ดสีส้มภายใน หัวเป็นเหง้าอยู่ใต้ดินมีลักษณะเหมือนหัวขวาน แต่ในความสวยงามนั้นแฝงไว้ด้วยพิษมากมาย ดองดึงเป็นพืชที่ออกดอกในฤดูฝนดอกสวยงามมาก เมื่อออกดอกผลแล้วต้นจะตาย ส่วนหัวใต้ดินก็จะแตกเป็นต้นใหม่ต่อไปในปีถัดไป บางคนนิยมปลูกดองดึงเป็นไม้ประดับ ส่วนที่เป็นพิษ เหง้าและเมล็ด สารพิษที่พบ colchicine อาการพิษ คลื่นไส้ อาเจียน ท้องเสีย ปวดท้อง ลำไส้อักเสบ ระบบไหลเวียนเลือดผิดปกติ คลื่นหัวใจผิดปกติจนวัดไม่ได้ อาจจะมีอาการไตวายเฉียบพลัน และเสียชีวิตในที่สุด ตัวอย่างผู้ป่วย - ผู้ป่วยหญิงอายุ 28 ปี รับประทานหัวดองดึงเป็นอาหาร เพราะเข้าใจว่าเป็นกลอย มีอาการอาเจียน ท้องเสีย หลังจากรับประทานไปได้ 2-3 ชั่วโมง เข้าโรงพยาบาลในวันต่อมา มีอาการขาดน้ำและความดันเลือดต่ำวัดไม่ได้ มีไข้ อาเจียนและท้องเสีย หัวใจเต้นเร็ว วันที่ 4 หายใจไม่ได้ หัวใจล้มเหลว และเสียชีวิตในที่สุด - มีผู้เสียชีวิต เนื่องจากรับประทานหัวดองดึง 3 ราย เพราะเข้าใจผิดคิดว่าหัวดองดึงเป็นสมุนไพรที่สามารถใช้รักษาอาการท้องอืดเฟ้อ และปวดเมื่อยตามร่างกายได้ จึงนำไปต้มและนำมารับประทานคนละ1 แก้ว เกิดอาการอาเจียนอย่างรุนแรงและเสียชีวิตในวันรุ่งขึ้น - ผู้ป่วยหญิง อายุ 21 ปี รับประทานหัวดองดึงต้ม หลังจากรับประทานไปได้ 2 ชั่วโมง เริ่มอาเจียน จากนั้น 8 ชั่วโมงต่อมา ถ่ายท้องอย่างแรงเป็นน้ำและท้องเสียตลอดทั้งคืน ไปโรงพยาบาล เนื่องจากผู้ป่วยมีอาการหมดสติ ขาดน้ำ หัวใจเต้นเร็ว แพทย์ให้น้ำเกลือ และยาสเตียรอยด์ ผู้ป่วยอาการดีขึ้น - มีรายงานอาการพิษของผู้ที่ได้รับสาร colchicine จากหัวดองดึง ผู้ป่วยมีอาการไตวายเฉียบพลัน ลำไส้อักเสบ ระบบไหลเวียนโลหิตผิดปกติ คลื่นหัวใจผิดปกติจนวัดไม่ได้ การรักษา ต้องรีบพยายามล้างท้อง และรักษาปริมาณ electrolyte ให้สมดุลเพื่อป้องกันการช็อค อาจจำเป็นต้องให้ meperidine (50-100 มิลลิกรัม) ฉีดเข้ากล้ามเนื้อ หรือให้ meperidine ร่วมกับ atropine เพื่อลดอาการปวดท้องอย่างรุนแรง และควรมีเครื่องช่วยหายใจในกรณีที่เกิดการอัมพาตของกล้ามเนื้อ ภาวะการหายใจล้มเหลวหรือช็อค บรรณานุกรม - นันทวัน บุณยะประภัศร (บรรณาธิการ). ผู้อ่าน ผู้อ่าน (ดองดึง). จุลสารข้อมูลสมุนไพร 2530;4(2):26-8. - นันทวัน บุณยะประภัศร อรนุช โชคชัยเจริญพร (บรรณาธิการ). สมุนไพรไม้พื้นบ้าน เล่ม 2. กรุงเทพมหานคร: บริษัทประชาชน จำกัด, 2541: 640 หน้า. - Aleem HM. Gloriosa superba poisoning. J Assoc Physicians India 1992;40(8):541-2. - Bruneton J. Toxic Plants: Dangerous to Humans and Animals. Paris: Lavoisier Publising Inc., 1999: 545 pp. - Fernando R, Fernando DN. Poisoning with plants and mushrooms in Sri Lanka: a retrospective hospital based study. Vet Hum Toxicol 1990;32(6):579-81. - Gooneratne BW. Massive generalized alopecia after poisoning by Gloriosa superba. Br Med J 1966;231(5494):1023-4. - Jose J, Ravindran M. A rare case of poisoning by Gloriosa superba. J Assoc Physicians India 1988;36(7):451-2. - Mendis S. Colchicine cardiotoxicity following ingestion of Gloriosa superba tubers. Postgrad Med J 1989;65(768):752-5. - Nagaratnam N, De Silva DP, De Silva N. Colchicine poisoning follow ingestion of Gloriosa superba tubers. Trop Geogr Med 1973;25(1):15-7.