1. ชื่อสมุนไพร           พญายอ

          ชื่อวิทยาศาสตร์ Clinacanthus nutans (Burm.f.) Lindau

          ชื่อวงศ์           ACANTHACEAE

          ชื่อพ้อง           Clinacanthus burmanni  Nees

          ชื่ออังกฤษ        ไม่มี

          ชื่อท้องถิ่น        ผักมันไก่  ผักลิ้นเขียด  พญาปล้องคำ  พญาปล้องดำ พญายอ  โพะโซ่จาง  เสลดพังพอนตัวเมีย

 

2. ลักษณะทางพฤกษศาสตร์

          ไม้พุ่มรอเลื้อย ลำต้นและกิ่งก้านเกลี้ยงเป็นมัน สูงได้ถึง 3 เมตร ใบเดี่ยวออกเรียงตรงกันข้าม รูปขอบขนานหรือขอบขนานแกมใบหอก กว้าง 2-3 เซนติเมตร ยาว 7-9 เซนติเมตร โคนใบมน ปลายใบแหลม ก้านใบยาว 0.5 เซ็นติเมตร ดอกเป็นช่อ ออกเป็นกระจุกที่ปลายยอด กลีบดอกสีส้มแดงเชื่อมติดกันเป็นหลอดยาว ปลายแยกเป็น 2 ปาก ยาว 3-4 เซนติเมตร ไม่ติดฝัก

 

3. ส่วนที่ใช้เป็นยาและสรรพคุณ

          -ส่วนใบ           รักษาอาการเนื่องจากแมลงกัดต่อยและโรคเริม

 

4. สารสำคัญที่ออกฤทธิ์

          สารฟลาโวนอยด์ มีฤทธิ์ลดการอักเสบ สารกลุ่ม monoglycosyl diglycerides เช่น 1,2-O-dilinolenoyl-3-O-b-d-glucopyranosyl-sn-glycerol และสารกลุ่ม glycoglycerolipids จากใบ  มีฤทธิ์ยับยั้งไวรัสเริม 

 

5. ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา

          5.1   ฤทธิ์ลดการอักเสบ

       เมื่อป้อนสารสกัดจากใบด้วยเอ็นบิวทานอลให้หนูแรท (1,2)  หรือฉีดสารสกัดด้วยน้ำจากใบเข้าช่องท้องของหนูแรท (3)  จะลดการอักเสบของข้อเท้าหนูแรทที่ทำให้บวมด้วยสารคาราจีแนน (carrageenan) ได้ (1-3)  ตำรับยาที่มีพญายอ 5%  ใน cold cream และสารสกัดด้วยเอทานอลจากใบ เมื่อนำมาทาเฉพาะที่ให้หนูแรท จะสามารถลดการอักเสบเรื้อรังได้ (4)  แต่เมื่อใช้สารสกัดด้วยนเอ็นบิวทานอลทาที่ผิวหนังจะไม่ได้ผล (2)

5.2   ฤทธิ์ลดอาการปวด

                 เมื่อให้หนูเม้าส์กินสารสกัดด้วยเอ็นบิวทานอลจากใบ จะลดความเจ็บปวดของหนูที่ถูกเหนี่ยวนำให้ปวดด้วยกรดอะซีติค  โดยสารสกัดความแรง 90 มิลลิกรัม/กิโลกรัม จะมีฤทธิ์ใกล้เคียงกับเฟนนิวบิวทาโซนขนาด 100 มิลลิกรัม/กิโลกรัม (5)  ส่วนสารสกัดด้วยคลอโรฟอร์ม (2)  สารสกัดด้วยน้ำ และสารสกัดด้วยเอทานอล 50% จากใบ (3) ไม่มีผลลดความเจ็บปวด (2, 3)

          5.3   ฤทธิ์ต้านเชื้อไวรัส

       5.3.1      ไวรัสเริม

       สารสกัดด้วยเฮกเซน บิวทานอล และเอทิลอะซิเตทจากใบ มีฤทธิ์ต้านไวรัสเชื้อเริม HSV-1  และเมื่อนำไปทำเป็นตำรับเจลโดยใช้สารสกัดด้วยแอลกอฮอล์ที่ความเข้มข้น 4% และใช้ carbopol 940 เป็นสารก่อเจล  พบว่า มีฤทธิ์ต้านไวรัสได้ดีและไม่เป็นพิษต่อเซลล์  ในขณะที่เมื่อใช้สารก่อเจล poloxamer 407 จะมีพิษต่อเซลล์ (6)

                 จากรายงานการรักษาผู้ป่วยโรคเริมที่อวัยวะสืบพันธุ์ชนิดเป็นซ้ำด้วยยาจากสารสกัดพญายอ เปรียบเทียบกับยา acyclovir  และยาหลอก  โดยให้ผู้ป่วยทายาวันละ 4 ครั้ง เป็นเวลา 6 วัน พบว่าไม่มีความแตกต่างในระยะเวลาการตกสะเก็ดของแผลผู้ป่วยที่ใช้ยาจากสารสกัดใบพญายอและยา acyclovir   โดยแผลจะตกสะเก็ดภายใน 3 วัน และหายสนิทภายใน 7 วัน ซึ่งแตกต่างกับยาหลอกอย่างมีนัยสำคัญ ยาที่สกัดจากใบพญายอไม่ทำให้เกิดการอักเสบ ระคายเคือง ในขณะที่ acyclovir ทำให้แสบ  (7,8) นอกจากนี้มีการใช้ยาที่ทำจากพญายอ ในผู้ป่วยโรคเริม งูสวัด และแผลอักเสบในปาก พบว่าสามารถรักษาแผลและลดการอักเสบได้ดี (9)     

       5.3.2      ไวรัส Varicella zoster

                 สารสกัดจากใบพญายอออกฤทธิ์ทำลายไวรัส Varicella zoster ที่เป็นสาเหตุโรคงูสวัดและอีสุกอีใสได้โดยตรงก่อนที่ไวรัสจะเข้าสู่เซลล์ (10)

                 จากรายงานการรักษาผู้ป่วยโรคงูสวัดด้วยยาจากสารสกัดใบพญายอเปรียบเทียบกับยาหลอก  โดยให้ทายาวันละ 5 ครั้ง เป็นเวลา 7-14 วัน จนกว่าแผลจะหาย  พบว่าผู้ป่วยที่รักษาด้วยสารสกัดจากใบพญายอ แล้วมีแผลตกสะเก็ดภายใน 3 วัน และหายภายใน 7-10 วัน จะมีจำนวนมากกว่ากลุ่มที่รักษาด้วยยาหลอกอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ ระดับความเจ็บปวดลดลงเร็วกว่ากลุ่มยาหลอก และไม่พบผลข้างเคียงใดๆ (11)

 

6. อาการข้างเคียง

          ยังไม่มีรายงาน

 

7. ความเป็นพิษทั่วไปและต่อระบบสืบพันธุ์

7.1  การทดสอบความเป็นพิษ

                 เมื่อป้อนสารสกัดด้วยเอ็นบิวทานอลจากใบให้หนูเม้าส์ พบว่ามีพิษน้อย แต่มีพิษปานกลางเมื่อฉีดเข้าช่องท้อง (2)  ส่วนสารสกัดด้วยเอทานอลขนาด 1.3 กรัม/กิโลกรัม (หรือเทียบเท่าใบแห้ง 5.44 กรัม/กิโลกรัม) เมื่อป้อนเข้าทางปากหรือฉีดเข้าช่องท้องหนูเม้าส์ ไม่ทำให้เกิดอาการพิษใดๆ (12)

       การศึกษาพิษกึ่งเรื้อรัง พบว่าเมื่อป้อนหนูแรทด้วยสารสกัดเอ็นบิวทานอลจากใบขนาด 270 มิลลิกรัม/กิโลกรัม และ 540 มิลลิกรัม/กิโลกรัม ทุกวัน นาน 6 สัปดาห์ พบว่าไม่มีผลต่อการเจริญเติบโต แต่น้ำหนักต่อมธัยมัสลดลง ในขณะที่น้ำหนักตับเพิ่มขึ้น ไม่พบความผิดปกติต่ออวัยวะอื่น และไม่พบอาการไม่พึงประสงค์ใดๆ (2)  หนูแรทที่กินสารสกัดด้วยเอทานอลขนาด 1กรัม/กิโลกรัม ทุกวันนาน 90 วัน พบว่าการกินอาหารของกลุ่มที่ได้รับสารสกัดและกลุ่มควบคุมไม่ต่างกัน แต่น้ำหนักของหนูเพศผู้ที่ได้สารสกัดขนาด 1.0 กรัม/กิโลกรัม ต่ำกว่ากลุ่มควบคุม  เกร็ดเลือดของหนูแรททั้งสองเพศสูงกว่า และครีอาตินินต่ำกว่ากลุ่มควบคุม  แต่ไม่พบความผิดปกติด้านจุลพยาธิวิทยาของอวัยวะภายใน และพยาธิสภาพภายนอก (12)

 

8. วิธีการใช้พญายอรักษาอาการเนื่องจากแมลงกัดต่อยและเริม

8.1   ตามคำแนะนำของกระทรวงสาธารณสุข (สาธารณสุขมูลฐาน)

       ใช้ใบขยี้ทาบริเวณที่ถูกแมลง สัตว์ กัดต่อย หรือเป็นเริม (13)

8.2   ยาจากสมุนไพรในบัญชียาหลักแห่งชาติ

                            ครีม ที่มีสารสกัดพญายอร้อยละ 4 – 5

                 สารละลาย (สำหรับป้ายปาก) ที่มีสารสกัดพญายอในกลีเซอรีนร้อยละ 2.5 – 4

                 โลชัน ที่มีสารสกัดพญายอร้อยละ 1.25

                 วิธีใช้  ทาบริเวณที่มีอาการ วันละ 5 ครั้ง

 

เอกสารอ้างอิง

1.             Chuakul W.  Chemical study of the antiinflammatory agents from the leaves of  Phayaa Plong Thong, Clinacanthus nutans (Burm. f.) Lindau.  M. Sc. Thesis, Faculty of Pharmacy, Bankok: Mahidol University, 1986. 

2.             Satayavivad J, Bunyapraphatsara N, Kitisiripornkul S, Tanasomwang W.  Analgeric and anti-inflamatory activities of extracts of Clinacanthus nutans (Burm. f.) Lindau.  Thai J Phytopharm 1996;3(1):7-17 

3.     สุภาณี พิมพ์สมาน  วิไลลักษณ์ ชินะจิตร  ฉันทนา อารมย์ดี  สาธร พรตระกูลพิพัฒน์  จริยา หาญวจนวงศ์  พัชรีวัลย์ ปั้นเหน่งเพ็ชร  พิสมัย เหล่าภัทรเกษม. การศึกษาศักยภาพของพญายอเพื่อประโยชน์ทางการเกษตรและคลินิก. การสัมมนาการเผยแพร่ผลงานวิจัยด้านการพัฒนาสมุนไพร, 31 กรกฏาคม – 1 สิงหาคม, กรุงเทพฯ, 2546. หน้า 71-82. 

4.             Kanjanapothi D, Kaewpinit D, Rujjanawate C, Panthong A, Taesotikul T.  Potential antidiabetic activity of Thai medicinal plants. The Fourth Princess Chulabhorn International Science Congress Chemicals in the 21^st Century, 28 Nov – 2 Dec, Bangkok, Thailand, 1999. p.164. 

5.             Kittisiripornkul S, Bunyapraphatsara N, Tanasomwong W, Satayavivad J.  The antiinflammatory action and toxicological studies of Clinacanthus nutans.  การประชุม Princess Congress I, 10-13 December, Bangkok, Thailand, 1987. 

6.     นิษฐกานต์ ภัทรกานต์  สุภาพร เบ็ญจสุพัฒนนันท์.  การพัฒนาตำรับเจลเสลดพังพอนตัวเมียเพื่อใช้ภายนอก.  โครงการพิเศษ คณะเภสัชศาสตร์, กรุงเทพ: มหาวิทยาลัยมหิดล, 2544. 

7.     สมชาย แสงกิจพร  เครือวัลย์ พลจันทร  ปราณี ธวัชสุภา  มาลี บรรจบ  ปราณี ชวลิตธำรง.  การรักษาผู้ป่วยโรคเริมที่อวัยวะสืบพันธุ์ชนิดเป็นซ้ำด้วยยาจากสารสกัดของใบพญายอ.  วารสารกรมการแพทย์ 2536;18(5);226-31. 

8.     Jayavasu C, Balachandra K, Sangkitporn S, et al. Clinical trial in the treatment of genital Herpes patients with Clinacanthus nutans extract.  Com Dis J 1992;18(3):152-61. 

9.     สุภาภรณ์ ปิติพร, อุไรวรรณ โชติเกียรติ.  การรักษาผู้ป่วยเริม งูสวัด และแผลอักเสบในปากด้วยยาเสลดพังพอนตัวเมีย.  คลินิก 2532;5(4):310-2. 

10.         Thawaranantha D, Balachandra K, Jongtrakulsiri S, Chavalittumrong P, Bhumiswasdi J, Jayavasu C. In vitro antiviral activity of Clinacanthus nutans on Varicella-zoster virus. Siriraj Hosp Gaz 1992;44(4):285-91. 

11.         Sangkitporn S, Balachandra K, Bunjob M, Chaiwat S, Dechatiwongse Na-Ayudhaya T, Jayavasu C. Treatment of Herpes zoster with Clinacanthus nutans (Bi Phaya Yaw) extract. J Med Assoc Thai 1995;78(11):624-7. 

12.    ปราณี ชวลิตธำรง  เอมมนัส อัตตวิชญ์  พัช รักษามั่น  ปราณี จันทเพ็ชร.  การศึกษาพิษของสารสกัดจากใบพญายอ.  วารสารกรมวิทยาศาสตร์การแพทย์ 2538;37(4);323-8.

13.         ศูนย์ข้อมูลสมุนไพร.  สมุนไพรประจำตู้ยา. คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล, 2531.